Почетак настанка

Po svedočenju najnovijih arheoloških nalazaka, na priobalnom delu Kanjiže (danas: Ribarski trg), postoje tragovi ljudskih naseobina počev od bronzanog doba, dok najdrevniji tragovi čoveka na teritoriji opštine, u Trešnjevcu, vode nas do doba klesanog kamena (neolita). Formiranje ljudskih naselja u prastaro doba objašnjava se površinskim karakteristikama i obiljem vode ovog kraja kao i činjenicom da se ispod ušća Moriša, tu se nalazio jedan od najranije poznatih plićaka, prelaza, kroz Tisu.

Spominjanje Kanjiže (Kenesna)
u hronici Gesta Hungarorum
koju je napisao Anonimus.

Pored mesta prelaženja na Tisi, za obezbeđivanje prelaza, u rimsko doba, te za vreme seobe naroda, stvoreno je stražarsko mesto na najvišoj tačci prirodnog predela, a potom zemljano utvrđenje kod ušća potoka Kereš (Kőrös). Potok je u IX veku dobio ime od Slovena koji su tu živeli. Ovaj naziv se u prvim pisanim dokumentima po dolasku Mađara u domovinu, javlja u obliku CNESA, odnosno KENESNA, i predstavlja jedan od slovenskih toponima koji su očuvani u Potisju.

Prema poveljskim izvorima, Kanjiža je verovatno bila kraljevski posed, o kojem se u jednoj povelji koja se datira za 1093. godinu, tvrdi da pripada opatiji benediktinaca u Panonhalmi (Pannonhalma). Po toj povelji, ovaj posed koji se nalazi "pored ušća potoka Cnesa", bio je darovan manastiru benediktinaca, zajedno sa ribnjakom koji nosi naziv Miruth, od kralja Solomona (1066-1074). U arhivu glavne opatije benediktinaca u Panonhalmi i danas se čuvaju šest povelja iz razdoblja 1093-1240. godine, koje se odnose na Kanjižu.

Kanjiža se pominje i u opisnom izvoru, u istoriji dolaska Mađara u domovinu od Anonimusa (Anonymus: Bezimeni). U ovome se Kanjiža pominje kao mesto gde su Mađari 896. godine prešli kroz Tisu da bi osvojili predeo između Moriša, Tise i Dunava, da ga preotimaju od bugarskog kneza Glada. Ovaj izvor dokazuje da je Kanjiža na početku XIII veka, u vreme Anonimusevo, važila za poznat prelaz na Tisi.

U doba tatarske najezde, osvajači koji su pustošili Potisjom, verovatno su uništili i Kanjižu, jer se ona skoro sto godina ne pominje u istorijskim izvorima; ali 1335. godine se opet javlja kao "VILLA CANYSA", tj. selo Kanjiža, u povelji o obilasku atara susednog ADORJANA.

Od tadašnjih susednih naselja koja su preživela oluje istorije sve do današnjih dana, u izvorima se javlja Adorjan (1198), te u XIII veku MARTONOŠ (1237), a na početku XIV veka (1502) HORGOŠ. Ova bogata zemljoradnička, ribarska i stočarska naselja su postala žrtve turske najezde. Na početku turske vladavine, preostali Mađari su se povukli za Martonoš i Sentpeter (Szentpéter, pored Horgoša; u XVIII veku opustošen), dok su Turci posle 1553. naselili slovensko stanovništvo u napuštena sela - tako i u Kanjižu. Međutim, česti mađarsko-turski ratovi u XVII veku razbili su i ovo retko stanovništvo, primorali ih na stalnu seobu, na izgnanstvo.
mgr. Janoš Doboš